To będzie piękny weekend. Piękny, bo wspólnie spędzimy go na Warmii. A Warmia lub Warmija (pruskie Wormjan – czerwona ziemia, warm. Warńija, mazur. Warmzia, łac. Varmia) to kraina historyczna w obecnym województwie warmińsko-mazurskim. Nazwę wzięła od pruskiego plemienia Warmów. Zasięgiem obejmuje 4249 km², czyli środkową i północną część Pojezierza Olsztyńskiego, północno-zachodnią część Pojezierza Mrągowskiego i Równinę Warmińską, zamieszkuje ją 350 tys. mieszkańców. Warmia to kościoły, zamki, kapliczki, czerwona cegła, odkrywanie brukowanych dróg, wojaże rowerowe, aleje drzew przy drogach, dziewicza przyroda usiana lasami i wzgórzami o leniwych, obłych zboczach oraz raj dla wielbicieli jezior i rzek. To również bezkresne królestwo dzikiego ptactwa i zwierzyny. Wszechwładną panią jest tutaj natura. Nieliczne miasta przegrywają z nią urodą na całej linii.
Olsztyn to miasto na prawach powiatu, stolica województwa warmińsko-mazurskiego, siedziba władz ziemskiego powiatu olsztyńskiego i kurii archidiecezji warmińskiej. Główny ośrodek gospodarczy, edukacyjny i kulturowy, siedziba władz i instytucji regionu, a także węzeł kolejowy i drogowy. Miasto centralne aglomeracji olsztyńskiej. Populacja Olsztyna wynosi ok. 173 125 mieszkańców, oczywiście dokładamy 30 tysięcy podczas roku akademickiego. Przez miasto Olsztyn przepływają 4 rzeki: Łyna, Wadąg, Kortówka i Skanda. W granicach administracyjnych miasta obecnie leży 15. jezior, w tym 13. o powierzchni powyżej 1 ha.
Herb Olsztyna, wizerunek św. Jakuba Starszego
Pierwsza wzmianka o Olsztynie pochodzi z roku 1334, kiedy to Henryk von Luter założył w zakolu rzeki Łyny drewniano-ziemną strażnicę puszczańską, nadając jej nazwę Allenstein (Gród nad Łyną, Alna znaczy "łania", to pruska nazwa Łyny). Zasadźcą i pierwszym burmistrzem miasta był Jan z Łajs. Liczne wojny XV wieku niejednokrotnie niszczyły młode jeszcze miasto. Mieszkańcy utrzymywali się z handlu i rzemiosła. Pośredniczyli też w wymianie handlowej między Polską a portami Bałtyku. Administratorem dóbr kapituły warmińskiej był kanonik fromborski – Mikołaj Kopernik. W ostatnich latach XIX wieku i na początku XX wzniesiono nowe gmachy publiczne, zbudowano też nowoczesne dzielnice mieszkaniowe. W roku 1890 położono instalację gazową, a w 1892 zadzwonił pierwszy telefon. 22 stycznia 1945 Olsztyn zajęła Armia Czerwona, po kilku dniach stacjonowania żołnierze radzieccy podpalili miasto – zniszczeniu uległo ok. 40% zabudowy. Olsztyn, stolica Warmii i Mazur, moje miejsce magiczne. To w jego granicach znajduje się 15 jezior, 3 rzeki, las miejski oraz dwa rezerwaty przyrody (Mszar i Redykajny). Urzekające krajobrazy i sielankowa atmosfera sprawiają, że Olsztyn jest bardzo atrakcyjnym grodem. Najciekawszą częścią miasta jest Stare Miasto, otoczone murami obronnymi. Chociaż w czasie II wojny światowej olsztyńska Starówka została praktycznie zrównana z ziemią, większość zabytkowej zabudowy zrekonstruowano, w tym Wysoką Bramę, XIV-wieczny zamek kapituły warmińskiej i katedrę św. Jakuba.
Zamek Kapituły Warmińskiej w Olsztynie wybudowano w połowie XIV wieku. Kapituła była jego właścicielem do 1772 r. Zamek pełnił funkcje obronne oraz był siedzibą min. administratora dóbr kapituły. Najsławniejszym jego mieszkańcem był Mikołaj Kopernik, który przebywał w nim w latach 1516–1521.
Na jednej ze ścian zachowała się oryginalna tablica astronomiczna Kopernika. W dawnym refektarzu oraz komnacie administratora znajdują się unikalne sklepienia kryształowe datowane na ok. 1520 rok.
Mikołaj Kopernik mieszkał w północno-wschodnim skrzydle zamku, w dużej komnacie, z której okien rozciągał się widok na Łynę i młyn zamkowy oraz na dziedziniec, jedne drzwi zaś prowadziły na krużganek, a drugie do komnaty urzędowej. Kopernik napisał tu swą rozprawę o monecie, tu dokonywał obserwacji ruchu planet, a na krużganku sporządził tablicę umożliwiającą mu śledzenie wiosennych i jesiennych zrównań dnia z nocą. Tablica ta jest po dziś dzień zachowaną pamiątką po Koperniku.
Na olsztyńskiej starówce, oprócz zamku, Wysoka Brama z XV w. oraz odsłonięte przez archeologów fundamenty bramy z XIV w., fragmenty murów obronnych z XIV-XV w., XIV-wieczna katedra pw. św. Jakuba (bazylika mniejsza), Stary Ratusz (wzniesiony w XV w., rozbudowany w latach 1623–1624), Dom Burmistrza z gotyckimi arkadami z XV w., Rynek Starego Miasta z zabudową, neogotycki kościół ewangelicko-augsburski z XIX w., park zamkowy rozciągający się na obszarze dawnej fosy.
Budynek Starego Ratusza i piękne ośle grzbiety. Ratusz został zbudowany w XIV wieku i był siedzibą władz miejskich do 1915 roku. W 2003 roku z okazji 650-lecia miasta budynek przeszedł kapitalny remont. Na zdjęciach parter i zachowane fragmenty dekoracji gotyckich. Okienko wagi miejskiej to pozostałość po hali targowej. W szczycie wschodnim znajduje się triada portalowo-okienna. Środkowy portal z podwójnym gotyckim oślim grzbietem i pojedynczym łukiem odcinkowym to dawne wejście na parter ratusza. Drzwi po prawej stronie prowadziły do klatki schodowej na piętro, a lewe okno doświetlało halę targową.
Olsztyńskie Stare Miasto posiada znakomitą galerię, którą stworzyli doskonali olsztyńscy plastycy: Andrzej Samulowski, Hieronim Skurpski, Eugeniusz Kochanowski, Henryk Oszczakiewicz, Bolesław Wolski, Maria Szymańska. Wystarczy tylko rozejrzeć się uważnie, by zobaczyć sgraffita ukazujące zajęcia ludowe, warmińskich działaczy czy abstrakcje geometryczne.
Sgraffita ukazujące postacie kobiet i mężczyzny w strojach ludowych. Autorem pracy jest Bolesław Wolski, który na czterech scenach ukazał pary w strojach charakterystycznych dla swojej epoki. Widzimy parę ze średniowiecza, panią i pana w strojach renesansowych, szlachciankę i szlachcica w strojach sarmackich oraz zwiewną parę romantyków. A na pierwszym zdjęciu płaskorzeźbiona syrenka z imponujących rozmiarów rybą na uniesionych ramionach – dzieło Ryszarda Wachowskiego, które zostało wkomponowane w podcienia jednej z kamieniczek. W latach 70. ukazały się dwa zbiory bajek autorstwa Ireny Kwinto inspirowane legendami z Warmii i Mazur. Wiele legend nawiązuje do rzek i jezior, które wyróżniają przyrodę naszego regionu. Jest tam również opowieść o tym jak powstała Łyna. Być może także płaskorzeźba Ryszarda Wachowskiego nawiązuje do lokalnych legend i podań.
Ukiel vel Krzywe jest największym jeziorem w Olsztynie, znajdują się przy nim ośrodki wypoczynkowe, przystanie żeglarskie, kajakowe oraz plaża miejska. Gdy spojrzymy na jego kształt, to okaże się, że jest również najbardziej pokrzywione – stąd zwyczajowa nazwa akwenu – Krzywe. Spacer zaczynamy od strony Słonecznej Polany, przez przesmyk zwany Lwią Paszczą, Zatokę Miłą, a skończymy na plaży miejskiej. Wszak jesteśmy w mieście 15. jezior i mamy gdzie moczyć nogi.
Słoneczna Polana to główna miejska przystań nad jeziorem Ukiel. Leży w zachodniej zatoczce olsztyńskiego akwenu, stanowiąc centrum sportu i rekreacji żeglarskiej. Natomiast wąski przesmyk powyżej to cieśnina o kwiecistej nazwie Lwia Paszcza. To niestrzeżona, niewielka plaża nad jeziorem Krzywym. Miejsce wyjątkowe ze względu na głębokość wody.
W Parku Centralnym, w zabytkowym Tartaku Raphaelsohnów działa „Muzeum Nowoczesności”. W zrewitalizowanym budynku, stanowiącym pozostałość po dawnej dzielnicy przemysłowej, oglądamy ekspozycje dokumentujące rozwój cywilizacyjny stolicy Warmii i Mazur i rys społeczny miasta. Przybliżają życie ich mieszkańców na przełomie XIX i XX w. i kształtowanie się ówczesnej przedsiębiorczości czy sposobów komunikowania się pomiędzy ludźmi. Wśród eksponatów są m.in. pochodząca z początku XX w. kabina windy osobowej czy księga adresowa przemysłu i handlu na rok 1916. Obraz dawnego Olsztyna doskonale oddają archiwalne fotografie, pośród nich bogata galeria portretów olsztynian.
Na wschodzie Warmii | Reszel
W 1241 wojska krzyżackie zdobyły gród pruskiego plemienia Bartów, który w tym czasie nosił staropruską nazwę Resel (Reszel). W miejscu zniszczonego grodu postawiono strażnicę. Prusowie rok później, podczas powstania, odbili gród i utrzymali go przez pięć lat. W 1247 gród został ponownie zajęty przez wojska zakonne. Reszel w 1254 przypadł biskupowi warmińskiemu - w dokumentach wymieniany jako "castrum Ressel". Miasto posiada zachowany średniowieczny układ urbanistyczny. W 1372 rozpoczęto budowę murów obronnych z basztami i trzema bramami: Wysoką, Królewiecką i Rybacką. W tym czasie Reszel był trzecim co do wielkości miastem Warmii, po Braniewie i Lidzbarku Warmińskim. 21 sierpnia 1811 w Reszlu miał miejsce ostatni w Europie przypadek spalenia czarownicy na stosie. Ofiarą była Barbara Zdunk. Oskarżano ją jednak nie tylko o czary, ale przede wszystkim o podpalenie, bowiem w 1807 na zamku miał miejsce pożar, którego przyczyny pozostają niejasne. Proces trwał 3 lata. Sprawa winy budziła kontrowersje, jednak sąd w Królewcu zatwierdził wyrok. Przed spaleniem skazaną uduszono.
Krok dalej, na pograniczu regionów, wyznań i kultur znajduje się Święta Lipka.
Święta Lipka leży na Mazurach, tuż przy granicy z historyczną Warmią, od roku 1736 należała jednak do warmińskiej administracji kościelnej. Protestantyzm, a przede wszystkim luteranizm, od XVI w. do lat 70. XX w. stanowił jeden z ważnych czynników wyróżniających Mazury od sąsiednich regionów i krajów: katolickiej Warmii czy Litwy. W Świętej Lipce znajduje się barokowy kościół, warto zwrócić uwagę na ołtarz główny i boczne, kunsztownie wykonane tabernakulum, organy, freski i krużgankach, piękną kutą bramę i inne liczne dzieła artystycznego kowalstwa, rzeźby wykonane z drewna i kamienia, obrazy na płótnie oraz wyroby złotnicze. Słynna brama składa się z precyzyjnie odtworzonych z blachy splecionych ze sobą liści akantu. W nawie głównej znajduje się imitacja legendarnej lipy, w której umieszczono figurkę Matki Boskiej wykonaną ze srebrnej blachy w 1652 r. Barokowe organy Mosengela z ruchomymi figurkami zostały wykonane w 1721 roku. Na zwieńczeniach wież instrumentu umieszczone są rzeźby przedstawiające aniołów grających na różnych instrumentach. Na dwóch najwyższych wieżach stoją Najświętsza Maryja Panna i Archanioł Gabriel, którzy wraz z gołębicą symbolizującą Ducha Świętego i przedstawiają scenę Zwiastowania.
Wawel Północy, miasto Krasickiego | Lidzbark Warmiński
Dziedziniec lidzbarskiego zamku ze względu na krużganki przypomina dziedziniec Królewskiego Zamku na Wawelu. Z niego przechodzi się po kamiennych schodach na główną kondygnację, gdzie znajdują się pomieszczenia reprezentacyjne. W czasach, gdy nie było jeszcze pałacu biskupa Wydżgi, na pomieszczenia mieszkalne wykorzystywane były sale drugiego piętra w skrzydle zachodnim i północnym. A piwnice to mój ulubiony temat, szczególnie w upalne dni, które bardzo mnie męczą. Panuje w nich stała temperatura 12 stopni, a wilgotność powietrza może wynosić nawet powyżej 90 proc. Zamkowe piwnice służyły jako magazyny żywności i więzienie. Były tu też piece do ogrzewania komnat ciepłym powietrzem. W pomieszczeniach parteru głównej bryły zamku znajdowały się kuchnia, browar, piekarnia, magazyny żywnościowe, a w południowym skrzydle zbrojownia i szkoła dla chłopców pruskich.
Średniowieczny zamek w Lidzbarku Warmińskim był siedzibą biskupów warmińskich i stolicą Warmii. Tak dobrze zachowanej, niezniszczonej podczas ostatniej wojny budowli podobnej klasy i urody nie ma w tej części Europy. Stąd określenia zabytku jako Wawel północy, perła gotyku, które oddają unikatowy charakter tej warowni powstałałej u zbiegu dwóch rzek, Łyny i Symsarny. Wcześniej pogańscy Prusowie nieopodal zbudowali gród zwany Lecbarg, który w 1240 roku zdobyli Krzyżacy i nazwali Heilsbergiem (Górą Zbawienia). Murowany zamek powstał w drugiej połowie XIV wieku, później był rozbudowywany. Lidzbark Warmiński zapisał się w historii nie tylko jako stolica Warmii. Tu na początku XVIII wieku szwedzki król Karol XII podejmował przyszłego króla polskiego Stanisława Leszczyńskiego. W czerwcu 1807 roku pod miastem Napoleon Bonaparte rozegrał wielką bitwę z wojskami rosyjskimi. Oczom turystów ukazuje się też wspaniała oranżeria Ignacego Krasickiego. Poeta stworzył w mieście teatr, wieczory literackie, a jego ogrody były znane w całej Polsce. Zgromadził bogaty księgozbiór, ogromną kolekcję grafik, galerię obrazów oraz zbiory medali. Ogrody biskupie rozciągały się na południe od kościoła, na prawym brzegu Łyny. Znajdowały się tu pawilony ogrodowe i pałacyki. Budowle zniszczono w trakcie wojen szwedzkich. Odbudową ogrodów zajął się biskup Teodor Potocki, a do wielkiej świetności doprowadził je właśnie Krasicki. Oranżeria przyjęła formę barokowego klasycyzmu stanisławowskiego, zdobiona herbem Krasickiego, z półkolumnami porządku toskańskiego.
Małe miasto, wielka przestrzeń | Frombork
Frombork to pierwsza stolica Warmii. Zwany był Civitas Warmiensis (Miasto Warmińskie), a prawa miejskie nabył w 1310 roku. Tu przez 33 lata żył i pracował Mikołaj Kopernik. Mieszkańcy Fromborka zajmowali się głównie rybołówstwem i rolnictwem, a rzemieślnicy świadczyli usługi dla kanoników i służby kościelnej. W 1899 r. uruchomiono linię kolejową łączącą miasto z Elblągiem i Braniewem, a dalej z Królewcem (Kolej Nadzalewowa, linia nr 254). W wyniku drugiej wojny światowej miasto zostało zniszczone w 80%. Odbudowa Fromborka przebiegała pod kryptonimem Operacja 1001-Frombork i brało w niej udział 2391 instruktorów i harcerzy.
We Fromborku wiele pięknych zabytków, w tym wieża dzwonna biskupa Radziejowskiego, nieczynny kościół pw. św. Mikołaja oraz kojący nerwy widok na Zalew Wiślany.