Braniewo (niem. Braunsberg) jest najstarszym miastem warmińskim, powstało ok. 1240 r. Od roku 1250 do 1340 było siedzibą biskupów warmińskich, a do 1278 stolicą
diecezji. Ze względu na szybki rozwój miasta, a być może w celu osłabienia
rosnącego znaczenia mieszczan, w roku 1342 obok starej Braunsbergi biskup
Herman z Pragi założył konkurencyjne Nowe Miasto. Położone było na
przeciwnym brzegu Pasłęki, rzeki przepływającej przez Braniewo. Nowe Miasto nie osiągnęło większego znaczenia, a w
roku 1772 zostało połączone administracyjnie ze starym miastem.
Bazylika pw. św. Katarzyny Aleksandryjskiej. Kościół św. Katarzyny w Braniewie jest jednym z najpiękniejszych kościołów Warmii. Gotycki kościół zbudowano w latach 1343-1442. Do 1945 roku zachowało się w nim wiele gotyckich elementów, między
innymi późnogotycki ołtarz szafkowy i tryptyk z 1485 roku. W 1945 roku przed wycofaniem się Niemcy wysadzili wieżę kościoła,
niszcząc przy okazji znaczną część obiektu. Świątynia po wojnie nie została
odbudowana. W latach 60. XX wieku pod pretekstem zabezpieczenia i
odgruzowania rozebrano większą część budowli. Kościół
odbudowano dopiero w latach 1979-1986.
Wieża Bramna. Zamek w Braniewie zbudowano pod koniec XIII wieku w czasach biskupa
Henryka I Fleminga. Od roku 1340 po przeniesieniu siedziby
biskupów do Ornety, na zamku rezydował burgrabia. W 1454 roku zamek
zdobyły wojska polskie, a od 1461 r. ponownie znalazł się w posiadaniu
biskupim. W latach 1633-35 okupujący Braniewo Szwedzi zbudowali przed
zamkiem bastiony i szańce. W 1945 roku obiekt spłonął, a 13. lat później ruiny zostały
rozebrane. Z nieistniejącego już zamku biskupiego pozostała
jedynie trzykondygnacyjna gotycka wieża wzniesiona na przełomie XIII i
XIV w. na planie kwadratu, która pierwotnie łączyła zamek z
przedzamczem. To najstarsza budowla na Warmii.
Willa przy ulicy Botanicznej. W Braniewie znajduje się ciekawy budynek o charakterze willowym, pochodzący z początków XX w. Został wzniesiony na planie prostokąta, ma bardzo urozmaiconą bryłę pozbawioną
jednak określonych cech stylowych.
Najmniejsze i jedyne zoo na Warmii znajduje się także w Braniewie. Ogród Zoologiczno-Botaniczny w Braniewie powstał w latach 1955-1960 na terenie dawnej fosy miejskiej. Niżej herb miasta, który przedstawia na srebrnym polu zielone wzgórze i zieloną lipę z trzynastoma liśćmi. Po stronie prawej czerwony smok – jako symbol pogaństwa, a po lewej znajduje się czerwony jeleń
– symbol chrześcijańskiego miasta. Rogi, pazury i kopyta koloru
złotego. Trzynaście liści to symbol 13. lip stojących przed bramami
miasta.
Neogotycki klasztor Regina Caeli został zbudowany w latach 1904-1906. Powstał jako dom formacyjny nowicjatu Zgromadzenia Sióstr św. Katarzyny. Okazały budynek podczas wojny wykorzystywano jako szpital polowy. W 1571 r. powstało w Braniewie zgromadzenie sióstr katarzynek założone przez Reginę Protmann, beatyfikowaną przez
papieża Jana Pawła II w 1999 r. Siostry niosły pomoc ofiarom licznych epidemii, zakładały szkoły dla
dziewcząt, zwłaszcza ubogich, prowadziły przedszkola oraz sierocińce. Krypta bł. Reginy Protmann znajduje się w bazylice w Braniewie, w której w latach 1809-1929 spoczywały doczesne szczątki błogosławionej.
Białe koszary przy ul. Moniuszki. W koszarach przy dawnej Rodelshofer Strasse stacjonował batalion fizylierów z 3 Pułku Grenadierów Króla Fryderyka Wilhelma I, który od 1914 roku wchodził w skład
Regimentu Kronprinz. Do roku 1918 mieścił się w nich szpital wojskowy, a od 1933 r. Szkoła Dowodzenia
Służby Pracy Rzeszy. Od 1967 r. w koszarach przy ul. Moniuszki sformowany został 12 Batalion Rozpoznania Radioelektronicznego podporządkowany Dowódcy Pomorskiego Okręgu Wojskowego. Budynki koszarowe powstały w 1898 r. Obecnie mieści się w nich szkoła i urzędy.
Budynek Urzędu Gminy przy ul. Moniuszki.
Budynek sądu rejonowego z 1879 roku oraz gmach dawnej Akademii Braniewskiej. Jezuici zostali sprowadzeni do Braniewa przez biskupa warmińskiego
kardynała Stanisława Hozjusza w 1565 r. Wkrótce z ich inicjatywy
powstało tutaj słynne Collegium Hosianum, pierwsza z polskich szkół
jezuickich. Mieściła się w dawnym klasztorze franciszkanów. W latach
1743-1771 na potrzeby szkoły wzniesiono późnobarokowy, trzykondygnacyjny
budynek, a w 1923 r. dobudowano do niego przęsło zachodnie i włączono w
obręb kompleksu zabudowań wieżę obronną zwaną Kleszą, którą wybudowano w XIV w.
W Braniewie nie brakuje czerwonej cegły oraz pięknych kamienic. Ta mieszczańska pochodzi z 1913 roku. Poniżej też neogotycki gmach ceglany wzniesiony w roku 1878 dla obiektów użyteczności publicznej.
Kapliczka warmińska w Braniewie.
Ul. Moniuszki, kompleks zabudowy dawnej stadniny koni. W skład kompleksu wchodzi: willa dyrektora, stajnia główna, stajnia, ujeżdżalnia, stajnia kwarantanny z lecznicą – obecnie warsztat, magazyn,
kuźnia, wozownia, hydrofornia budynek wagi, park z placami treningowymi
koni, ogrodzenie z 2 bramami. Obiekty zostały wzniesione w latach 1889-91r. Willa dyrektora stadniny została zbudowana z czerwonej cegły, na uwagę zasługuje piękna weranda.
Pałacyk Fundacji Biskupa Warmińskiego Teodora Potockiego to jeden z najpiękniejszych zabytków Braniewa. Obiekt został wzniesiony w 1719 roku. Zbudowany jest w stylu barokowym na planie kwadratu. Pełnił funkcję przytułku dla starców, hospicjum dla konwertytów. W
elewacji frontowej warto zwrócić uwagę na kartusz z herbem Pilawa pod
kapeluszem kardynalskim, zawierający też inicjały fundatora hospicjum i
datę fundacji.
Lokalizację wybrano w pobliżu kościoła św. Katarzyny oraz zamku biskupiego, jednak już poza obrębem dawnych murów miejskich i fosą, w otoczeniu parku należącego do zamku biskupiego. Zamieszkali w nim konwertyci, którzy z powodu zmiany religii emigrowali z Królestwa Prus na Warmię. W pałacyku znajdowały się też: katolicki przytułek dla starców, dom dla ubogich, biblioteka miejska oraz zamiejscowy ośrodek dydaktyczny Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie.
Tama na Pasłęce. Pasłęka, jeszcze w XVII wieku była rzeką znacznie głębszą niż
obecnie. Swoim korytem niosła duże ilości wody, stwarzając tym
samym korzystne warunki do transportu wodnego. Świadczą o tym zachowane do dnia dzisiejszego budynki starych spichlerzy zbożowych na terenie Braniewa. W Braniewie rzekę przegradza jaz piętrzący elektrowni wodnej o
wysokości 2 m, który wyposażony jest w przepławkę typu pochylnia, oddaną do
użytku w roku 2001. Poniżej jazu, na krótkim odcinku terenu miejskiego, nurt rzeki
jest bardzo szybki, a dno twarde, kamieniste i żwirowate.
Przez wieki Braniewo było warmińskim oknem na świat, miastem
portowym, posiadającym prawo składu. Od połowy XIV w., jako jedno z 6 miast w Prusach a jedyne na Warmii należało do Hanzy – związku miast handlowych Europy Północnej z czasów średniowiecza i początku ery nowożytnej. Miasta należące do związku popierały się na polu ekonomicznym, utrudniając pracę kupcom z miast nienależących do związku, jednocześnie zaś stwarzały realną siłę polityczną i niekiedy wojskową. Głównym produktem eksportowym Braniewa był len. Podczas wojny
trzynastoletniej, mieszczanie Starego Braniewa aktywnie
wsparli działania Związku Pruskiego, zmierzające do przejścia spod
władzy Krzyżaków pod rządy króla polskiego Kazimierza IV
Jagiellończyka. W wyniku kończącego wojnę pokoju toruńskiego Braniewo
wraz z całą Warmią weszło w skład Prus Królewskich.