Będzie wyzwanie. 200 tys. kroków po Krakowie. Dlaczego nie. Dziś spacerujemy po krakowskim Kazimierzu. Dzielnicy, która przed wiekami była niezależnym miastem, którego lokacji w 1335 r. dokonał Kazimierz Wielki. Było ono otoczone murem obronnym, wokół którego płynęła Wisła. W XV w. w Kazimierzu, z woli króla Jana Olbrachta, powstała żydowska dzielnica. Żydzi mieszkali na terenie „żydowskiego miasta", zamkniętego w obrębie dzisiejszych ulic Miodowej, św. Wawrzyńca, Wąskiej, Józefa i Bożego Ciała. Była to autonomiczna enklawa – Żydzi rządzili się w niej samodzielnie – nad sobą mieli tylko króla, w którego imieniu władzę sprawował wojewoda krakowski.
Synagoga Tempel
Powyżej synagoga Tempel. Zbudowano ją w latach 1860–1862 według projektu Ignacego Hercoka, z inicjatywy Stowarzyszenia Izraelitów Postępowych i Towarzystwa Religijno-Cywilizacyjnego. Starania o budowę synagogi trwały dokładnie 17 lat. Do synagogi uczęszczali wyłącznie Żydzi reformowani, którzy skłaniali się ku asymilacji kulturowej i społecznej z narodem polskim. Nabożeństwa odprawiano na sposób XIX-wiecznej zreformowanej liturgii. Raz w tygodniu wygłaszano kazania w języku polskim i niemieckim. Głosili je głównie kaznodzieje z wykształceniem akademickim. Synagoga posiadała organy oraz chór, w którym w okresie międzywojennym śpiewały kobiety. W 1868 roku synagoga została rozbudowana przez Teofila Lamyrskiego, a w 1883 roku przez J. Ertla. Generalnej przebudowy, zmiany wystroju elewacji oraz wnętrza dokonał w latach 1893–1894 Beniamin Torbe we współpracy z Fabianem Hochstimem, który pomagał mu w robotach kamieniarskich. Wówczas od zachodu dobudowano Przedsionek i nową fasadę, a od wschodu trójboczną apsydę i ganki. Podczas II wojny światowej hitlerowcy zdewastowali synagogę, następnie urządzili w niej magazyn, a w nawie północnej stajnię dla koni. Niemieccy żołnierze pokryli również część budynku grubą warstwą farby. Na początku lat 90. XX w. World Monuments Fund z Nowego Jorku wpisał synagogę na listę Programu Dziedzictwa Żydowskiego.
Kiedy stolicę przeniesiono z Krakowa do Warszawy, miasto zaczęło ubożeć. Kazimierz odczuł też dotkliwie skutki walk ze Szwedami. Po rozbiorach wcielono go do Krakowa, gdzie pełnił rolę podupadłego przedmieścia. W 1822 roku zburzono mury, za którymi zmuszeni byli przebywać Żydzi i zezwolono wówczas na zasiedlenie przez nich całego Kazimierza, jak również Krakowa. W przedwojennym Krakowie mieszkało ok. 65 tys. Żydów. Na jego terenie można było odnaleźć ponad 90 synagog i domów modlitwy. Wszystko to zniszczyła hitlerowska okupacja. Synagogi i ich wartościowe dobra zostały splądrowane i zaadaptowane na magazyny do przechowywania amunicji. Kazimierz opustoszał. Jego mieszkańcy zostali zesłani do hitlerowskich obozów koncentracyjnych w Płaszowie, Auschwitz i Bełżcu.
Żydzi stworzyli rozwiniętą infrastrukturę społeczną, realizującą interesy i aspiracje mniejszości. Infrastruktura ta budowana była głównie na Kazimierzu, który w międzywojniu pozostawał dzielnicą wybitnie żydowską i naturalną bazą społeczną dla większości żydowskich organizacji i instytucji. Działały tam partie polityczne wszelkich odcieni, reprezentujące ludność żydowską w polskim parlamencie, organizacje oświatowe, charytatywne, kulturalne, artystyczne i sportowe. Na Kazimierzu koncentrowało się też życie religijne krakowskich Żydów. Modlili się oni w sześciu dużych synagogach ortodoksyjnych (Starej, Remu, Wysokiej, Izaaka, Poppera i Kupa) oraz w synagodze Postępowej (Tempel). Utrzymywała je gmina żydowska, ale działało też wiele domów modlitwy, należących do rozmaitych stowarzyszeń religijnych i osób prywatnych.
Powyżej ławeczka Jana Karskiego na Szerokiej 40, poniżej pomnik pamięci krakowskich ofiar holokaustu, który znajduje się na skwerze na samym środku ulicy Szerokiej. Głaz z tablicą poświęcony pamięci zamordowanych przez hitlerowców podczas II wojny światowej krakowskich Żydów. Na tablicy został wyryty napis w językach polskim, angielskim i hebrajskim: Miejsce zadumy nad męczeńską śmiercią 65 tysięcy obywateli polskich narodowości żydowskiej z Krakowa i okolic zamordowanych przez hitlerowców w czasie II wojny światowej.
Synagoga Stara
Ulicę Szeroką wieńczy późnogotycka, powstała pod koniec XV w. synagoga. Jest to najstarsza synagoga w Polsce. Po pożarze z 1557 r. odbudowana w 1570 r. Zachowano gotyckie mury, ale zmieniono ukształtowanie bryły, dodano wysoką attykę i renesansowy wystrój wnętrz. W latach 1904-1913 nastąpiła kolejna przebudowa obiektu, która nadała budowli cechy neorenesansowe. W czasie II wojny światowej synagoga została zniszczona, a dzieła sztuki zrabowane. W czasie remontu w latach 50. XX w. przywrócono jej wygląd gotycko-renesansowy. Obecnie zabytek jest siedzibą oddziału Muzeum Historycznego Miasta Krakowa i przedstawia dzieje i kulturę Żydów.
Współcześnie Kazimierz jest jednym z najbardziej rozpoznawalnych miejsc Krakowa. Ta tętniąca życiem kulturalnym i artystycznym dzielnica, przyciąga szczególnie tych, którzy pragną poczuć ducha krakowskiej bohemy. Warto odwiedzić ulie: Szeroką, Izaaka, Miodową, Józefa, Podbrzezie i plac Nowy. Każde z tych miejsc odznacza się niepowtarzalnym charakterem i wystrojem.
Galerie, antykwariaty, knajpy...
Plac Nowy, popularnie zwany Żydowskim. Do XIX wieku na terenie placu Nowego znajdował się tzw. Libuszhof, zespół uliczek i zabudowań. Obecny kształt ustalono w projektach regulacyjnych z 1808 i 1844 r. Przy północnej stronie placu, wytyczonej wzdłuż murów obronnych Kazimierza, znajdują się domy należące niegdyś do szpitala żydowskiego przy synagodze Kupa.
Synagoga Poppera
Odwiedzamy synagogę Poppera. Dziś pełni ona funkcję księgarni. Synagoga została ufundowana w 1620 r. przez bogatego żydowskiego kupca i finansistę Wolfa Poppera. Dzięki szczodrości Wolfa Poppera synagoga mogła poszczycić się najbogatszym wyposażeniem wnętrza spośród wszystkich krakowskich bożnic. Jej kosztowne utrzymanie doprowadziło kolejnych spadkobierców synagogi do poważnego zubożenia, graniczącego z bankructwem. W związku z tym synagogę przejęła krakowska gmina żydowska, która niezbyt troszczyła się o utrzymywanie jej świetności. Po raz pierwszy bożnicę wymieniono w spisie podatkowym z 1653 r. Pierwotnie synagoga znajdowała się na zapleczu kamienicy Poppera przy ul. Szerokiej, a jej wschodnia ściana przylegała do muru obronnego Kazimierza. W 1827 r. synagoga przeszła generalną rozbudowę: dobudowano przybudówki, w których ulokowano babiniec, przebudowano dach, schody i ganki komunikacyjne piętrowych babińców. Przy ulicy Szerokiej wybudowano trójosiową bramę prowadzącą do synagogi. Podczas II wojny światowej hitlerowcy doprowadzili do znacznej dewastacji wnętrza synagogi oraz bezpowrotnego przepadku jej cennego wyposażenia. Po zakończeniu wojny synagoga znajdowała się w bardzo złym stanie. Trafiony bombą dach zawalił się, a mur od strony ulicy Dajwór został uszkodzony. Dzięki staraniom Kongregacji Wyznania Mojżeszowego w Krakowie, synagoga została szybko wyremontowana. W roku 2017 bożnica została wykupiona, obecnie mieści się w niej filia księgarni Austeria – wydawnictwa zajmującego się publikowaniem i sprzedawaniem artykułów papierniczych, muzyki, oraz literatury powiązanej z kulturą żydowską.
Poniżej najstarsza kamienica przy Szerokiej. Nie tylko zabytek architektoniczny z interesującą historią, ale także miejsce, które tętni żydowskim życiem dzięki hotelowi i restauracji.
Synagoga Kupa
Jest ostatnią synagogą powstałą w okresie istnienia miasta żydowskiego. Zwana również Szpitalną, ze względu na swoje bliskie sąsiedztwo z dawnym szpitalem żydowskim oraz Ubogich, ponieważ modlili się w niej najbiedniejsi członkowie gminy żydowskiej. Synagoga została zbudowana w latach 40. XVII wieku z funduszy pochodzących z datków rzemieślników i drobnych kupców (kupat-cdaka to po hebrajsku puszka ofiarna, stąd nazwa). Północna ściana synagogi przylega do średniowiecznego muru obronnego Kazimierza. Jej pierwotny poziom był obniżony o około 80 centymetrów w stosunku do obecnego poziomu posadzki, przez co była w całości schowana za murem i pomiędzy sąsiadującymi budynkami. W XVIII wieku, gdy mury obronne przestały spełniać swoje zadania, przeprowadzono gruntowną przebudowę bożnicy – przekuto nowe okna od strony północnej, podniesiono mury budynku, a w główną salę modlitewną przykryto drewnianym sklepienie beczkowym. W związku z budową dzisiejszej ulicy Miodowej powstał średnich rozmiarów ogród. W latach 1830-1834 dobudowano piętrową oficynę, mieszczącą przedsionek, sanitariaty, a na piętrze babiniec oraz mieszkania dla ubogich rzemieślników. W 1861 roku dobudowano skrzydło zachodnie. Pod koniec XIX wieku doszło do połączenia synagogi z budynkiem znajdującym się po wschodniej stronie bożnicy. Ulokowano w niej m.in. modlitewnię Bractwa Ner Tamid. Podczas II wojny światowej hitlerowcy zdewastowali wnętrze synagogi. Bezpowrotnie zniszczono bimę, pulpit kantora ze schodkami oraz ruchomy sprzęt liturgiczny.
Stary cmentarz żydowski zwany również cmentarzem Remuh (lub Remu) to najstarszy cmentarz żydowski w Krakowie i jeden z najstarszych w Europie. Został założony w 1535 r. Z nakazów władz austriackich cmentarz został zamknięty w 1800 r. z przyczyn zdrowotnych, podobnie jak wiele innych starych cmentarzy Krakowa położonych w ścisłym centrum miasta. Mimo tego pochówki odbywały się tutaj do połowy XIX wieku. Gmina żydowska na początku XX wieku rozpoczęła restaurację cmentarza. Podczas II wojny światowej na terenie cmentarza było wysypisko śmieci. Ocalało wówczas zaledwie 10–20 macew, w tym nagrobek rabina Mojżesza Isserlesa. W 1959 r. na terenie cmentarza odbyły się wykopaliska archeologiczne, podczas których odnaleziono kilkaset kamiennych macew, 700 stel nagrobnych i sarkofagów. Cmentarz został odnowiony. W wewnętrzną część muru wbudowano fragmenty płyt nagrobków, tworząc tzw. Ścianę Płaczu. Najstarszy zachowany nagrobek pochodzi z 1552 r.
Inne oblicze Krakowa | Street art
Wiele murali wykonanych zostało przez artystów z Polski, Izraela, Holandii i Włoch. Pojawiają się one w różnych miejscach. Najbardziej znane są trzy malownicze dzielnice – Zabłocie, Podgórze i Kazimierz.
Kazimierz powstał na terenie zalewowym, na sztucznej wyspie, którą otaczał nurt Wisły i jej odnoga (Stara Wisła). Do XIX w. pomiędzy Wawelem a Kazimierzem płynęła rzeka, w miejscu której wiedzie dzisiaj ulica Dietla. Miejsce ze względu na ujęcie w widłach rzeki było korzystne do obrony, ale jednocześnie jego mieszkańcy musieli liczyć się z zagrożeniem powodziowym. Asumptem do lokalizacji miasta w tym miejscu był także przebieg przez jego teren drogi solnej wiodącej z Wieliczki. Przed lokacją istniały tam trzy osady zorganizowane wokół kościołów: św. Michała (na Skałce), św. Jakuba i św. Wawrzyńca. Największą z nich była wieś Bawół, skupiona przy trzeciej z wymienionych świątyń. Głównym miejscem Kazimierza był centralne położony rynek (dzisiejszy Plac Wolnica). Na nim znajduje się dawny ratusz wybudowany w 1414 r. Przebudowano go w stylu renesansowym w 1528 r. i po 1557 r., kiedy to do budynku ratusza dodano skrzydło północne i wieżę nakrytą stożkowatym hełmem. W latach 1619-1620 zyskał on wygląd zewnętrzny, który z niewielkimi zmianami przetrwał do 1875 r. Po pożarze w roku 1623 r. odnowiono ratusz, nadbudowując piętro i wieńcząc gmach attyką typu krenelażowego. Na przełomie wieków XVIII i XIX Kazimierz utracił prawa miejskie, a następnie został włączony w obręb Krakowa jako jedna z jego dzielnic. Budynek Ratusza pozbawiony właściwej funkcji popadł w ruinę. W roku 1829 r. ratusz został przebudowany dla potrzeb szkoły przemysłowo-handlowej, a w drugiej połowie XIX wieku, po przejęciu go przez gminę żydowską, ulokowana została w nim szkoła powszechna, do której uczęszczała młodzież żydowska.
Nie odchodźcie daleko. Jutro ponownie zwiedzamy Kraków. Warmia na wakacjach i wszystkie posty z Krakowa w tym miejscu. A w temacie: Kraków | Nowy cmentarz żydowski przy ul. Miodowej.
